De Italiaanse premier Matteo Renzi zet veel op het spel met zijn referendum over politieke hervormingen. Een verlies van Renzi tijdens het referendum van 4 december kan het einde van zijn regering betekenen. Als er dan een euro-sceptische partij aan de macht komt, kan dat een destabiliserend effect hebben op de EU. De spreads op Italiaanse obligaties zijn al uitgelopen, terwijl beleggers huiverig zijn voor de zwakke groeivooruitzichten van de op twee na grootste economie van Europa.
Het lijkt een ingewikkeld onderwerp, deze constitutionele hervormingen, en er zijn ook maar weinig Italiaanse stemmers die snappen hoe het zit, maar waar het om gaat, is dat Renzi de macht van de senaat wil beperken en meer macht wil toekennen aan het Lagerhuis, het Italiaanse Huis van Afgevaardigden. De bedoeling is om politieke impasses te voorkomen. Het is een unieke kans voor Italië op een krachtig en stabiel bestuur, wat niet zo slecht zou zijn als je bedenkt dat het land in de afgelopen 70 jaar maar liefst 63 regeringen heeft gehad.
Het probleem is echter dat Renzi zijn politieke lot aan het referendum heeft verbonden en dat hij niet bepaald populair is. Hij wordt verantwoordelijk gehouden voor de door de EU opgelegde bezuinigingen, de vluchtelingencrisis en het Italiaanse bankenprobleem. Men vindt hem niet assertief genoeg. Hij neemt dus een enorme gok, vooral omdat de peilingen wijzen op een nek-aan-nekrace.
De jonge hervormer
Als leider van de centrumlinkse Democratische Partij is Renzi premier van Italië sinds februari 2014. Toen hij werd gekozen, was hij met zijn 39 jaar de jongste nationale leider in de EU en de G7. Hij is de belangrijkste architect van het constitutionele referendum en zet zijn politieke carrière ermee op het spel.
Als hij verliest, zal men zeggen dat Italië een hopeloos geval is als het gaat om hervormingen. Dan neemt de kans op een regering met een andere signatuur toe – mogelijk onder leiding van de Vijfsterrenbeweging van voormalig komiek Beppe Grillo. Er is dus angst voor een minderheidsregering in Italië onder aanvoering van een populistische en euro-sceptische partij.
Maar dit hoeft niet per se te gebeuren, want het is nog niet zeker of Renzi werkelijk aftreedt. En mocht dat wel gebeuren, dan nog heeft de Italiaanse president voldoende speelruimte om te zorgen voor een overgangsregering of een technocratische regering. Omdat er nieuwe verkiezingen op stapel staan voor 2018, kan de president proberen tijd te winnen.
Weinig ruimte omlaag voor Italiaanse spreads
Maar de kans dat het Italiaanse kabinet valt, is dus groot en daarom is de risicopremie op Italiaanse staatsobligaties inmiddels opgelopen naar 135 basispunten boven Duitsland. Ter vergelijking: de spread van Spanje is met 100 basispunten een stuk lager.
Anderzijds zal de ECB de Italiaanse obligatiemarkt zeker blijven steunen waar nodig, zolang Italië een regering heeft die het EU-beleid wil volgen, al is het maar in naam. En met het opkoopbeleid van de ECB nog stevig in het zadel, is er weinig ruimte omlaag voor Italiaanse spreads.
Zwakke groei
De economische situatie is voor Renzi een veel groter probleem dan de politieke. De Italiaanse regering heeft de groeiraming voor 2016 verlaagd naar 0,8 procent en die voor 2017 naar 1,0 procent. Dat betekent niet veel goeds. De regering wil graag in oktober een begroting presenteren met wat leuke weggevertjes, maar dat wordt wel behoorlijk lastig bij deze teleurstellende groeivooruitzichten. De uitblijvende groei en lagere ramingen temperen het positieve sentiment in Italië, ook richting de EU.
In een poging de groei te stimuleren heeft Renzi nieuwe infrastructurele projecten aangejaagd, onder andere de al lang gekoesterde wens van een vaste verbinding tussen Sicilië en het Italiaanse vasteland door middel van een 3 kilometer lange hangbrug over de Straat van Messina. Kosten: ruim 6 miljard euro.Heel wat Italiaanse politici hadden ooit deze wens, maar hij kwam nooit tot uitvoering vanwege de angst voor corruptie plus de technologische uitdagingen om een dergelijke brug te bouwen. Ik verwacht trouwens niet dat het electoraat hier erg van onder de indruk zal zijn.
Brexit-koorts
Een mogelijke extra zorg is de toenemende euroscepsis na het schokkende besluit van het VK om de EU te verlaten. De Britse premier Theresa May zei begin oktober dat ze artikel 50 van het Verdrag van Lissabon in werking gaat stellen, waarmee het officiële Brexit-proces eind maart 2017 in gang wordt gezet.
Economisch gezien is de impact van de Brexit tot dusver beperkt, hoofdzakelijk dankzij de val van het Britse pond. De grootste zorg is dat hierdoor het euro-sceptische sentiment in Italië sterker wordt, en daar komt bij dat de Vijfsterrenbeweging een referendum wil over het lidmaatschap van de EU.
‘In feite is de ECB beschermheer van de Italiaanse obligatiemarkt’
Een vertrek van Italië uit de EU zou veel grotere gevolgen hebben dan de Brexit. In tegenstelling tot het VK is Italië lid van de eurozone en zelf een van de oprichters van de EU. Italië heeft een gigantische binnenlandse schuld van 130 procent van het bbp en een groot bankenprobleem. Om die reden zijn ze sterk afhankelijk van steun van de ECB en de eurozone.
Escalatie van de situatie rond Renzi, een verloren referendum en daaraan gekoppeld een nieuwe EU-crisis zouden een klap zijn in het gezicht van de hele eurozone. Maar zolang Italië een regering heeft die bereid is het EU-beleid te volgen, is de ECB in feite beschermheer van de Italiaanse obligatiemarkt.
Parallellen met Spanje
De kwestie Italië komt bovenop het aanhoudende onvermogen van Spanje om een werkbare regering te vormen na de niet doorslaggevende verkiezingsuitslag van afgelopen december, dit ondanks de rooskleurigere economische vooruitzichten voor het land.
In Spanje is de economische groei veel sterker dan in Italië en ook de Spaanse schuld is veel kleiner. Waarschijnlijk vinden in december nieuwe verkiezingen plaats. Naast de algemene opkomst van euroscepsis en splinterpartijen zijn er wel meer politieke parallellen tussen Italië en Spanje. Maar er is ook een groot verschil: in Spanje krijgen politici dingen gedaan, terwijl het in Italië bijna altijd op een patstelling uitdraait.
Andere gebeurtenissen die ons staan te wachten, zijn de Franse presidentsverkiezingen in april 2017, waar wellicht de extreemrechtse kandidaat Marine le Pen wordt gekozen, en de minder risicovolle Duitse algemene verkiezingen in september 2017, waar de huidige SPD/CDU-regering naar verwachting weer als winnaar uit tevoorschijn zal komen.